ΨτΣ/Έντυπη Έκδοση
Με αφορμή τις συζητήσεις και τον προβληματισμό που έχει δικαίως αναπτυχθεί το τελευταίο διάστημα γύρω από την κατάσταση του Βυζαντινού Κάστρου Ισάρι που δεσπόζει στο Σιδηρόκαστρο, για το μέλλον του αλλά και τις ενέργειες πρέπει να γίνουν για τη διάσωσή του, είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε και τι έχει ήδη συμβεί στο παρελθόν.
Πρέπει να γνωρίζουμε τι είδους εργασίες έχουν γίνει, ποια ήταν η
κατάσταση πριν από αυτές τις εργασίες και με ποιον τρόπο
διεκπεραιώθηκαν. Αυτή η γνώση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τις μετέπειτα ενέργειες όλων των εμπλεκόμενων φορέων.
Καθώς στους «Ψιθύρους» πρεσβεύουμε ότι χωρίς γνώση δεν μπορούμε να έχουμε οποιαδήποτε γνώμη, δημοσιεύουμε μέρος ανέκδοτης εργασίας του τέως Δημάρχου Σιδηροκάστρου και Σιντικής Απόστολου Καρύδα για τις ενέργειες και τη ζέση που είχε αγκαλιάσει η τότε Δημοτική Αρχή το θέμα του Κάστρου.
Βυζαντινό κάστρο.
Α. Σήμα κατατεθέν της πόλης
Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, πολιτιστική περίοδος η οποία οφείλει το συμβατικό όνομά της στην εμφάνιση και διάδοση της μεταλλουργίας του σιδήρου, είναι ελάχιστα ακόμα γνωστή στην περιοχή του δήμου Σιντικής. Οι ανασκαφικές έρευνες, όμως, στο βυζαντινό κάστρο του Σιδηροκάστρου έφεραν στο φως και θραύσματα εγκύων που βεβαιώνουν στη συνέχεια της
ζωής του οικισμού της Ύστερης Εποχής του Χαλκού και κατά την
Πρώιμη.
Εποχή Σιδήρου (εικ. 6 σ. 181).
Γίνεται επομένως λόγος για ανθρώπινη δράση πάνω στο ύψωμα η Ισάρι 4.000 και πλέον ετών μέχρι και τη λήξη της βυζαντινής περιόδου τον 13ο αιώνα μ.Χ. και πιο συγκεκριμένα μέχρι την οθωμανική κατάκτηση της πόλης το έτος 1383 μ.Χ επί Σουλτάνου Μουράτ του Α’.
Αιώνιο σήμα ιστορικής μνήμης και «στέφανο δόξης» αποτελεί το βυζαντινό κάστρο της πόλης που ακλόνητο και περήφανο επικάθεται στην κορυφή του
βράχου Ισάρι.
Ο καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος, στο κείμενό του «Ηράκλεια Σιντική», σ.158, με αδρό τρόπο περιγράφει το κάστρο: «Το οχυρό είναι θεμελιωμένο στο βράχο που δεσπόζει επάνω από την κοίτη του Κρουσοβίτικου ποταμού… Η Ν.Δ. πλευρά του υψώματος είναι φυσικά οχυρωμένη από τα βράχια. Η τεχνική οχύρωση αγκαλιάζει τη βόρεια ανατολική πλευρά που είναι επίπεδη, επειδή
το έδαφος εκεί είναι ομαλό».
Στην επετειακή έκδοση του Δήμου Σιντικής για τα 100 έτη ελεύθερης Σιντικής: «Ο χώρος και η ιστορία του», έκδοση 2014, ο αναγνώστης θα βρει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες στα κείμενα των αρχαιολόγων Χάιδως Κουκούλη – Χρυσανθάκη, Σταυρούλας Δαδάκη, Μαρίας Σταμπούλογλου και τον καθηγητή του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας του πανεπιστημίου
Κρήτης Κωνσταντίνου Μουστάκα.
Εμείς συνεχίζοντας την επίμονη μα και ενδιαφέρουσα πορεία καταγραφής των δράσεων του δήμου Σιδηροκάστρου αναφερόμαστε παρακάτω συνοπτικά στις αρχαιολογικές εργασίες που έγιναν στο βυζαντινό κάστρο για πρώτη και
δυστυχώς μοναδική φορά μέχρι σήμερα. Οι εργασίες αυτές
πραγματοποιήθηκαν από το 1985 έως το 1993 πάντοτε σε συνεργασία του δήμου μας με την τότε 12η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας.
Β. Αρχαιολογικές εργασίες
ετών 1985-1989.
Τη δεκετία του 1980 τα βυζαντινά μνημεία της πόλης όπως και ολόκληρου του νομού Σερρών υπάγονται στην έρευνα, τη φροντίδα και τον έλεγχο της 12ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η οποία είχε την έδρα της στην πόλη της Καβάλας. Σήμερα όλες οι αρχαιότητες του νομού βρίσκονται κάτω από
την ευθύνη της νεοσύστατης Εφορίας Αρχαιοτήτων Σερρών. Εφορος τότε των βυζαντινών (12 ης Εφορίας Καβάλας) ήταν ο Χαράλαμπος Μπακιρτζής καθηγητής της βυζαντινής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δάσκαλος του γράφοντα την περίοδο 1968-1972 στο
Πανεπιστήμιο.
Ηδη από την πρώτη ώρα της δημαρχιακής μας θητείας ή απλή σχέση δασκάλου και μαθητή εξελίχθηκε σε μία πολύ θερμή και δημιουργική συνεργασία. Ο πανεπιστημιακός Χ. Μπακιρτζής, κάτω από το κύρος και την επιστημονική ευθύνη του οποίου έγιναν οι αρχαιολογικές εργασίες, άφησε το στίγμα του στο κάστρο της πόλης μας, υποθήκη για τους ερευνητές των
επόμενων χρόνων. Προϊόν αυτής της συνεργασίας υπήρξε η παρακάτω κατ’ έτος παρεμβάσεις:
1 η : Έτος 1985
Ο Χ. Μπακιρτζής σε σημείωμα του προς το Δήμο Σιδηροκάστρου μας ενημερώνει σχετικά: «Με χρηματοδότηση του υπουργείου Βόρειας Ελλάδας (υπουργός Β. Ιντζές) μέσω του Νομαρχιακού Ταμείου Σερρών και με την ενεργό συμπαράσταση και βοήθεια του Δήμου Σιδηροκάστρου και του Δημάρχου κ. Απόστολου
Καρύδα πτυχιούχου της αρχαιολογίας, η 12η Εφορία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων ανέλαβε τον καθαρισμό του βυζαντινού κάστρου Σιδηροκάστρου που σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση στην κορυφή του βραχώδους λόφου που υπέρκειται ανατολικά της πόλης.
Εκτός του καθορισμού των ερειπίων από την άγρια βλάστηση και τη συγκέντρωση των λίθων για μελλοντικές εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης έγινε και ο καθαρισμός του υπόγειου θολωτού κτίσματος στην κορυφή της ακρόπολης. Το κτίσμα αυτό ήταν γεμάτο πέτρες και κανείς δεν γνώριζε τον προορισμό του. Μετά από κοπιαστική εργασία διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για μεγάλη κυκλική δεξαμενή βάθος 5,40 μέτρων και διαμέτρου 4,05
– 4,20 μέτρων. Η πρωτότυπη αυτή κατασκευή, που μπορούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα να διατηρήσει περίπου 60 κυβικά μέτρα πόσιμου νερού, ιδιαίτερα χρήσιμου σε περιόδους πολιορκίας, διαπιστώθηκε ότι βρίσκεται στο μέσο της βάσης
μεγάλου στρογγυλού πύργου διαμέτρου 9,5 m που ήταν ιδρυμένος μέσα στον εσωτερικό οχυρωματικό περίπολο του κάστρου, στο ψηλότερο σημείο της ακρόπολης και χρησίμευε ως κατοικία του διοικητή της πόλης.
Με βάση την κεραμική που βρέθηκε κατά των καθαρισμό και την τοιχοδομία του κάστρου συνάγεται ότι ο κεντρικός στρογγυλός πύργος και η ίδρυση του κάστρου στο φύσει οχυρό αυτό σημείο του Σιδηροκάστρου ανάγεται στην υστεροβυζαντινή περίοδο 13ος – 14ος αι.). Χ. Μπακιρτζής, Έφορος Αρχαιότητων»
Ο Χ. Μπακιρτζής καταθέτει ενδιαφέρουσες και σημαντικές πληροφορίες για τις σελίδες της ιστορίας του τόπου μας.
2 η : Έτος 1986.
Το Δημοτικό Συμβούλιο Σιδηροκάστρου με απόφαση αρ. 119/ 6-8-86 εγκρίνει την πραγματοποίηση στερεωτικών εργασιών στο κάστρο. Η χρηματοδότηση (6.000.000 δρχ.) προέρχονται από τις δημόσιες επενδύσεις (Νομαρχία Σερρών), η μελέτη συντάσσεται από την ΤΥΔΚ Σερρών σε συνεργασία με τη 12η Εφορία Αρχαιοτήτων και η εκτέλεση των εργασιών πραγματοποιείται από το Δήμο (με αυτεπιστασία) κάτω από την επίβλεψη της
αρχαιολόγου Σταυρούλας Δαδάκη. Οι στερεωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν ήταν εξαιρετικά αναγκαίες προς αποφυγήν περαιτέρω πιθανόν καταρρεύσεων.
3 η : Έτος 1987.
Μετά την αποκάλυψη της δεξαμενής στην κορυφή της ακρόπολης το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων εντείνεται. Έτσι οι εργασίες κατά τους θερινούς μήνες το 1987 συνεχίζονται με δαπάνες από τον προϋπολογισμό της Εφορίας
Η επιμονή των αρχαιολόγων δικαιώνεται. Ο Έφορος Χ. Μπακιρτζής σε νέο ενημερωτικό σημείωμά του του 1987 προς το δήμο γράφει σχετικά; «Κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στο υστεροβυζαντινό κάστρο του Σιδηροκάστρου (την ανασκαφή παρακολούθησε η αρχαιολόγος Σταυρούλα Δαδάκη), το οποίο θεωρείται κτίσμα του Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328- 1341) αποκαλύφθηκαν στο νότιο τμήμα του εξωτερικού περιβόλου τα ερείπια εκκλησίας μήκους 19,5 μ. και πλάτος 11,86 μ…
Από την εσωτερική διαμόρφωση της εκκλησίας δεν είναι γνωστό τίποτα ακόμα. Από την ανασκαφή του ανατολικού τμήματος της εκκλησίας προέρχονται σπαράγματα τοιχογραφιών… Τα στρακα, που βρέθηκαν ανήκουν κυρίως σε ακόσμητα δοχεία και σκεύη καθημερινής χρήσης μεταβυζαντινών χρόνων. Παράλληλα με τις ανασκαφικές έρευνες έγινε και συμπλήρωση της
τοιχοδομίας…»
Η αποκάλυψη της τρίκλινης βασιλικής ήταν το ανασκαφικό γεγονός της χρονιάς και η δημοσίευση στα αρχαιολογικά χρονικά προκάλεσε δικαιολογημένο το έντονο ενδιαφέρον των βυζαντινολόγων.
4 η : Έτος 1988.
Το Υπουργείο Πολιτισμού (υπουργός Μελίνα Μερκούρη), μετά τη θετική εξέλιξη των ανασκαφών και τη γενική κατόπτευση των σωζόμενων τμημάτων του οχυρωματικού περιβόλου ανταποκρίνεται επιτέλους στις προτάσεις της 12 ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας και επιχειρεί επιχορηγεί το
Δήμο Σιδηροκάστρου με1.500.000 δραχμές από το πρόγραμμα
επαγγελματικής κατάρτισης (ΥΠ.ΠΟ./Ε.Ο.Κ. 1988). Το πρόγραμμα αποσκοπεί στη συνέχιση των εργασιών με παράλληλη κατάρτιση ανέργων νέων σε ειδικότητες και έργα αρμοδιότητας του ΥΠ.ΠΟ (ανασκαφές, αναστηλώσεις κ.α.). Αρ. απόφασης Φ14/33981/5-8-88 της υπουργού πολιτισμού. Τώρα την ανασκαφή πραγματοποιεί η Σταυρούλα Δαδάκη αρχαιολόγος της
12ης Εφορίας τότε σήμερα διευθύντρια Εφορία Αρχαιοτήτων Καβάλας.
5η: Έτος 1999.
Με χρηματοδότηση 2.000.000 δραχμές από τις δημόσιες επενδύσεις μετά από αίτημα του Δήμου Σιδηροκάστρου συνεχίζονται οι εργασίες σε εκτέλεση της με απόφαση 161/7-8-89 απόφασης του Δημοτικού Συμβούλου Σιδηροκάστρου. Τίτλος του έργου «Ανασκαφή και ανάδειξη των μνημείων». Τις εργασίες συντονίζει και επιβλέπει για άλλη μία χρονιά η αρχαιολόγος
Σταυρούλα Δαδάκη.
Με το τέλος των εργασιών οι 12η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας υποβάλει στο ΥΠ.ΠΟ. έκθεση που προβλέπει και προτείνει ευρύτερες ανασκαφικές στερεωτικές και αναστηλωτικές εργασίες, στο πλαίσιο πλέον του εθνικού προγραμματισμού της Διεύθυνσης Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του
υπουργείου. Έκτοτε το κάστρο μας αναμένει να αποτελέσει προτεραιότητα του ΥΠ.ΠΟ.
Γ. Φωτισμός του Κάστρου (1990-1993)
Το Δημοτικό Συμβούλιο με την αρ. 94/23-7-1990 απόφασή του προχωρεί στην εκτέλεση του έργου «Φωτισμός Κάστρου Σιδηροκάστρου» ως εξής: -Η μελέτη συντάχθηκε από τη 12η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας (αρ. πρωτοκόλλου 1957/10-10-89) και πιο συγκεκριμένα από τον ηλεκτρολόγο μηχανολόγο Γιάννη Ηλιάδη, στέλεχ ος της Εφορίας.
-Το έργο χρηματοδοτήθηκε με το προβλεπόμενο από τη μελέτη ποσό των 6.000.000 δρχ. από την Νομαρχιακό Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων μετά από πρόταση -αίτημα του Δήμου Σιδηροκάστρου.
-Εκτελέστηκε με δημόσιο μυστικό μειοδοτικό διαγωνισμό και παραλήφθηκε από το Δ.Σ. με την αρ. 171/23-11-93 απόφασή του. Την εργολαβία ανέλαβε ο Σερραίος μηχανολόγος μηχανικός (Ε.Δ.Ε.) Γεώργιος Δαγκαλής. Ένα έργο πρωτότυπο και εντυπωσιακό για τα δεδομένα μιας μικρής
επαρχιακής πολιτείας.
Ο φυσικός βράχος Ισάρι και το βυζαντινό κάστρο αναδείχτηκαν με το φωτισμό κατά τρόπο μοναδικό. Οι Σιδηροκαστρινοί και όχι
μόνο απόλαμβάνουν τα βράδυα τους, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες με φόντο τη σύνδεση βράχου και κάστρου.
Δ. Αποτίμηση
Επιχειρώντας μια συνεργασία με το δύσβατο χώρο της αρχαιολογικής υπηρεσίας επιτεύχθηκε σίγουρα ο πρώτος στόχος που αφορούσε τη μελέτη του κάστρου. Η αποτίμηση των αποτελεσμάτων των εργασιών είναι κυρίως έργο των ειδικών, των βυζαντινολόγων.
Το πρώτο σημαντικό βήμα έγινε. Σήμερα το Υπουργείο Πολιτισμού διαθέτει τα συμπεράσματα των ερευνών και πρώτιστα ευθύνη δική του είναι η περαιτέρω έρευνα και αποκατάσταση του μνημείου κυρίως με στερεωτικές και
αναστηλωτικές εργασίες.
Σήμερα ο απαιτητικός αναγνώστης ή και μελετητής της Τοπικής
Ιστορίας μπορεί να έχει εύκολα στη διάθεση του τις ενδιαφέρουσες
δημοσιεύσεις στο Αρχαιολογικό Δελτίο των ετών 1987 (Α.Δ. 42), 1988 (Α.Δ. 43) και 1989 (Α.Δ. 44) που αφορούν τις αρχαιολογικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο Kάστρο. Το γεγονός αυτό που αποτελεί πολύ σημαντική παρακαταθήκη για το αύριο.