Το απόγευμα της Παρασκευής 21 Μαρτίου στην αίθουσα του Δ.Σ. Σιντικής ο άμισθος συνεργάτης του Δήμου Ευθύμης Τσιλικίδης, ο οποίος προσπάθησε στην εισήγησή του να ενημερώσει τα μέλη του συμβουλίου όσα κατά καιρούς έχει αναρτήσει (λόγοι διάσωσης και ανάδειξης, πρόταση ανάδειξης, τρόποι χρηματοδότησης, συναίνεση δημοτών κλπ.) εστιάζοντας κυρίως στο ποιες εργασίες πρέπει να περιλαμβάνει η μελέτη, ποια μορφή δηλαδή μπορεί να πάρει το Κάστρο με τις εργασίες της ανάδειξης.
Περίληψη από την εισήγηση του εκπαιδευτικού Ευθύμιου Τσιλικίδη, άμισθου ειδικού συνεργάτη του Δήμου για το θέμα του Βυζαντινού Κάστρου Σιδηροκάστρου στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Σιντικής στις 21-03-2025.
Αρχικά, καταθέτω μερικά αυτονόητα:
1. Γιατί ασχολούμαστε με το Κάστρο
α) Γιατί με βάση τον αρχαιολογικό νόμο όλοι οι συναρμόδιοι φορείς και ειδικά ο Δήμος Σιντικής -στον οποίο ανήκει διοικητικά το Κάστρο- έχει τη νομική και πολιτική ευθύνη της συντήρησής του.
β) Γιατί ερείπιά του έχουν διατηρηθεί, είναι δηλαδή ένα ζωντανό μνημείο της πόλης που εξακολουθεί να την ονοματοδοτεί.
γ) Εξαιτίας της δυνατότητας του να συμβάλλει σημαντικά στην τουριστική ανάπτυξη του τόπου.
δ) Για λόγους ασφάλειας. Ενδεχόμενη κατάρρευση της τοιχοδομής δεν αποκλείεται να προκαλέσει δυστυχήματα στους εφαπτόμενους στον λόφο δρόμους και στα σπίτια.
ε) Γιατί η ανάδειξη του Κάστρου θα συμβάλλει διαχρονικά στην ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης και γενικότερα της Παιδείας των κατοίκων.
2. Αναγκαία η πολιτική συναίνεση
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η ανάδειξη του Κάστρου είναι
α) κοινωφελής σκοπός και θεσμική υποχρέωση
β) η χρηματοδότηση του έργου δεν αποτελεί πολιτικό επίδικο και αντικείμενο διαφωνίας. Τα χρήματα που θα δαπανηθούν για το Κάστρο δεν θα αντληθούν από κονδύλια που διατίθενται για κάποιο άλλο έργο.
Συνεπώς η διεκδίκηση του Κάστρου πρέπει να είναι επίμονη, μακροχρόνια, ενωτική, διαπαραταξιακή και να απευθύνεται με ένταση σε όλα τα επίπεδα της κυβερνητικής, πολιτικής και αυτοδιοικητικής ιεραρχίας. Ωστόσο, πάνω απ’ όλα, θα πρέπει πρώτα να πείσουμε δημότες και δημότισσες ότι αυτό είναι ένα δίκαιο αίτημα που αφορά όλους μας.
Προφανώς δεν είναι απλή υπόθεση η διάθεση 2-3 εκατομμυρίων ευρώ στον Δήμο Σιντικής για πολιτιστικό ζήτημα. Ωστόσο υπάρχουν σοβαρά επιχειρήματα γι’ αυτό:
α) Ουδέποτε διατέθηκε για την περιοχή ένα αντίστοιχα μεγάλο ποσό. Οι ανασκαφές στα Σπήλαια Ζεστών Νερών, Καταρρακτών και Μαύρου Βράχου ή των ευρημάτων που εκτίθενται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο Θερμοπηγής δεν ξεπέρασαν κάποιες δεκάδες χιλιάδες ευρώ.
β) Το Κάστρο Σιδηροκάστρου δεν έχει την ιστορική αξία των Δελφών ή της Ολυμπίας, ωστόσο η κατανομή κονδυλίων για τον πολιτισμό θα πρέπει να εναρμονίζεται με την πολιτική λογική της ισόρροπης γεωγραφικά ανάπτυξης. Είναι ευτυχές το γεγονός ότι αυτή η πολιτική λογική διαπνέει τα ΕΣΠΑ 2021-27.
γ) Επιπλέον, δεν αποκλείεται να υπάρξουν γραφειοκρατικές ή άλλες καθυστερήσεις, και κυρίως διαφωνίες ως προς την έκταση και το είδος των εργασιών που πρέπει να γίνουν. Ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας παρέμβασης που δεν θα αλλάξει δραματικά την υπάρχουσα κατάσταση. Συνεπώς το αίτημα της ανάδειξης του Κάστρου πρέπει να διασαφηνιστεί, να είναι πολυδιάστατο, υψηλών απαιτήσεων, μακρόπνοο, και στη συνέχεια να βρει την κοινωνία της Σιντικής ενωμένη, συσπειρωμένη, διεκδικητική.
3. Ποια είναι η κατάσταση σήμερα στο Κάστρο
Η κατάσταση του μνημείου –όπως περιγράφεται από ειδικές ιστοσελίδες- χαρακτηρίζεται μάλλον κακή. Ωστόσο, διασώζονται:
α) περίπου 150 μέτρα του νότιου τείχους, ύψους περίπου 5-6 μέτρων, το τμήμα στην κεντρική είσοδο
β) ημικυκλικός πυργίσκος στη ΝΑ γωνία με υπολείμματα τείχους και πύλης ανατολικά
γ) περίπου 50 μέτρα χαμηλού τείχους ανατολικά, προς τον Μαύρο Βράχο, δύσκολα ορατού στον περαστικό επισκέπτη
δ) ίχνη του τείχους –τουλάχιστον 4 τμήματα 1-3 μέτρων βόρεια και βορειοδυτικά, που ωστόσο μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε ποιο ήταν το συνολικό περίγραμμα επάνω στον λόφο
ε) ίχνη από σκοπιές, τμήματα ξεχωριστά από το βασικό περίγραμμα γύρω από τον λόφο και χαμηλά
στ) τα ερειπωμένα θεμέλια υστεροβυζαντινής βασιλικής
η) δεξαμενές αποταμίευσης νερού
Προφανώς το Κάστρο έχει δεχτεί διάβρωση αλλά και επιχωματώσεις σε διάφορα σημεία. Αν, π.χ. ανασκαφούν τα ίχνη του τείχους ενδεχομένως η εικόνα του Κάστρου να είναι διαφορετική, τα σωζόμενα τμήματα να υψωθούν περισσότερο. Συνεπώς, θα ήταν σκόπιμο οι εργασίες να ξεκινήσουν από τις ανασκαφές.
Δεν αποκλείεται η ολοκλήρωση του έργου να χρειαστεί αρκετά χρόνια, 2, 3, ίσως και 4. Η χρονοβόρα παρέμβαση θα πρέπει να μη θεωρηθεί καθυστέρηση αλλά να είναι για τον Δήμο μας ζητούμενο, γιατί μόνο με μια μακροχρόνια, λεπτομερή παρέμβαση θα έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.
4. Ποιες εργασίες μπορούν να γίνουν στο Κάστρο
α) Άμεσες και φτηνές ενέργειες, όπως αποψίλωση και καθαρισμός του χώρου του κάστρου.
β) Διενέργεια συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας, αρχιτεκτονική αποτύπωση, εκπόνηση στατικής μελέτης για την αξιολόγηση της κατάστασης των ερειπίων και τον καθορισμό των απαραίτητων εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης.
γ) Αποκατάσταση και Στερέωση του Κάστρου: Θα πρέπει να περιλαμβάνει την ανακατασκευή τμημάτων που έχουν καταρρεύσει, όπως επάλξεις και πύλες, καθώς και την αποκατάσταση της δομικής συνοχής των τειχών.
Κύριος στόχος της αποκατάστασης θα πρέπει να είναι να ενισχυθούν όχι μόνο τα σωζόμενα τμήματα του Κάστρου στη νότια και ανατολική πλευρά, αυτά που είναι ορατά από την πόλη, αλλά και τα υπάρχοντα ίχνη του τείχους βόρεια, όλα δηλαδή τα σημεία που καθιστούν πιο ευδιάκριτο στον επισκέπτη και τον περίοικο το συνολικό περίγραμμά του, όπως εικάζουν οι αρχαιολόγοι ότι μπορεί να ήταν δομημένο στην τελευταία ανακαίνιση που επιχειρήθηκε από τους Βυζαντινούς, τον 14ο αιώνα.
δ) Βελτίωση Προσβασιμότητας και Επισκεψιμότητας: Επίστρωση του οδικού δικτύου που οδηγεί στο Κάστρο, τοποθέτηση πινακίδων κατεύθυνσης προς το Κάστρο εντός και εκτός πόλης οδικά αλλά και περιπατητικά, κατασκευή και βελτίωση της βατότητας δρομίσκων και μονοπατιών για τη βελτίωση της επισκεψιμότητας όλων των σημείων με πρόβλεψη για δυνατότητα πρόσβασης ΑΜΕΑ. Επίσης, τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων και χαρτών σε κάθε σημαντικό τμήμα του, π.χ. στα θεμέλια του ναού, στην κινστέρνα, στην πύλη. Επειδή τα σημεία ενδιαφέροντος δεν είναι πολλά, είναι σημαντικό να ζητηθούν από τους επιστήμονες αρχαιολόγους κείμενα που θα αναρτηθούν σε πινακίδες και που θα παρέχουν πληροφορίες
-για τις διάφορες τεχνικές που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί στην τοιχοποιία
-για την ζωή στο Κάστρο πριν την αρχική του ανέγερση, από τα αρχαία χρόνια
-για τις αμυντικές τεχνικές οχύρωσης και τους τρόπους κατάληψης των Κάστρων γενικότερα
-για τις συγκρούσεις στην περιοχή μεταξύ των λαών της περιοχής εκείνη την περίοδο
-για τις μεθόδους αποταμίευσης νερού σε άνυδρα μέρη
-για τη βυζαντινή ναοδομία, με αφορμή τα σωζόμενα θεμέλια της βασιλικής
ώστε το ενδιαφέρον του επισκέπτη να τονώνεται.
Επιπλέον, διαμόρφωση χώρων θέασης και ανάπαυσης, εφόσον οι αποστάσεις είναι σχετικά μεγάλες και το τοπίο πολύ ελκυστικό. Επίσης το μέγεθος του κάστρου δικαιολογεί την εγκατάσταση τουαλέτας.
ε) Φωτισμός: Η εγκατάσταση φωτιστικών συστημάτων που θα αναδεικνύουν το περίγραμμα, την αρχιτεκτονική και την ατμόσφαιρα του κάστρου κατά τη νύχτα θα μπορούσε αλλάξει όλη την εικόνα του κάστρου και της πόλης.
στ) Ανάδειξη και Προβολή με την οργάνωση ξεναγήσεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων, προβολή του κάστρου και της ιστορίας του μέσω ιστοσελίδων, κοινωνικών δικτύων, έντυπων υλικών και συνεργασία με τουριστικούς φορείς.
ζ) Ψηφιακή Ανάδειξη με εφαρμογές εξ’ αποστάσεως γνωριμίας, διαθέσιμες στο διαδίκτυο
η) Οργάνωση Εκδηλώσεων σε χώρο πλησίον του Κάστρου που προσφέρεται για την ανέγερση αμφιθεάτρου ή και μικρού καφέ.
θ) Τουριστική – εκπαιδευτική αξιοποίηση
Ένταξη του Κάστρου σε ευρύτερες τουριστικές διαδρομές που να περιλαμβάνουν και άλλα αξιοθέατα της περιοχής και εκπαιδευτική αξιοποίηση με τη δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές και φοιτητές.
5. Πώς μπορούμε να επιτύχουμε χρηματοδότηση
-Καταρχάς με τη χρηματοδότηση και έγκριση σχετικής μελέτης που είναι απαραίτητη. Στη συνέχεια:
-με χρηματοδότηση που θα αιτηθεί και θα προχωρήσει η ΕΦΑ Σερρών με τα Ολοκληρωμένα χωρικά Προγράμματα των ΕΣΠΑ 2021-27.
-με τριμερή Προγραμματική Σύμβαση Πολιτιστικής Ανάπτυξης που συνυπογράφεται συνήθως από την Περιφέρεια, τον Δήμο, το ΥΠΠΟ και υλοποιείται με εποπτεία της ΕΦΑ Σερρών
-απευθείας με εντολή της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Βυζαντονών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟ υπό της εποπτεία της ΕΦΑ Σερρών
6. Τι πρέπει να προσέξουμε στη σύνταξη της μελέτης
-Η μελέτη θα καθορίσει το είδος της παρέμβασης, το μέγεθος της χρηματοδότησης και τη νέα μορφή που θα έχει το Κάστρο για τις επόμενες δεκαετίες.
-Τι έκταση και ποια χαρακτηριστικά θα έχει η παρέμβαση: αν η μελέτη συνταχθεί με στόχο τα απολύτως απαραίτητα, τότε το Κάστρο δεν θα είναι αυτό που θα θέλαμε. Η παρέμβαση θα γίνει μία φορά, δεν θα υπάρξει σύντομα δεύτερη. Συνεπώς πρέπει να είναι εκτεταμένη, ώστε να υλοποιηθούν όλες οι απαιτούμενες ενέργειες.
-Τα πολλά και διαφορετικά είδη μελέτης που απαιτούνται εξαιτίας της ιδιαιτερότητας του μνημείου και της τοποθεσίας του.
Κλείνω επαναλαμβάνοντας το ζητούμενο της ενότητας: για να αποκαταστήσουμε το Κάστρο, πρέπει αυτό να γίνει στην συνείδηση όλων «το Κάστρο μας».